Γιατί πρέπει σήμερα νὰ θυμόμαστε τὴν Ἅλωση

Γράφει ὁ Κωνσταντῖνος Χολέβας, Πολιτικὸς Ἐπιστήμων

Πεντακόσια πενήντα χρόνια (τὸ ἄρθρο γράφτηκε τὸ 2003) πέρασαν ἀπὸ τὴν ἀποφράδα ἐκείνη ἡμέρα τῆς 29ης Μαΐου 1453. Τότε ποὺ ἀκούστηκε ἡ κραυγὴ "Ἑάλω ἡ Πόλις" καὶ ἡ Βασιλεύουσα, ἡ Πόλη τῶν Ἁγίων, τῶν Αὐτοκρατόρων καὶ τῶν θρύλων, πέρασε ὑπὸ τὴν κατοχὴ τοῦ Ὀθωμανοῦ δυνάστη. Ἔτσι ἄρχισε ἡ Τουρκοκρατία. Τὸ Γένος ἀπεβίωσε, ἀλλὰ ἡ Κωνσταντινούπολις καὶ ἡ Ἁγιὰ Σοφιὰ παραμένουν σὲ ξένα χέρια. Σήμερα τιμοῦμε τοὺς πεσόντες κατὰ τὴν πολιορκία καὶ κατὰ τὴν Ἅλωση, διαβάζουμε τοὺς θρήνους καὶ τοὺς θρύλους, συγκινούμεθα καὶ διδασκόμεθα. Διότι αὐτὴ εἶναι ἡ ἀξία τῆς ἱστορικῆς μνήμης. Νὰ ἀποτελεῖ μάθημα ἒς ἀεὶ γιὰ τὶς νεώτερες καὶ τὶς ἀπερχόμενες γενιές.

1) Πρέπει νὰ θυμόμαστε τὴν Ἅλωση γιὰ νὰ ἀποτίουμε ἕνα διαρκῆ καὶ μεγάλο φόρο τιμῆς στὸ Βυζαντινὸ κράτος, τὴν Ρωμανία ὅπως τὴν ἀναφέρουν τὰ κείμενα τῆς ἐποχῆς, τὸ ἐκχριστιανισθὲν Ρωμαϊκὸ κράτος τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, ὅπως τὸ χαρακτηρίζει ὁ νεώτερος βυζαντινολόγος Διονύσιος Ζακυνθινός. Ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία μὲ πρωτεύουσα τὴν Κωνσταντινούπολη Νέα Ρώμη ἄντεξε ἐπὶ 11 αἰῶνες. Μετὰ τὴν Ἅλωση ἀπὸ τοὺς Σταυροφόρους τὸ 1204 ἡ ἐδαφική της ἔκταση καὶ τὸ σφρίγος τῆς περιορίσθηκαν σημαντικά. Παρέμεινε ὅμως καθ' ὅλην τὴν διάρκεια τοῦ βίου τῆς τὸ κράτος στὸ ὁποῖο πραγματοποιήθηκε ἡ ἐπιτυχὴς καὶ δημιουργικὴ συνάντηση Χριστιανισμοῦ καὶ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ Ἑλληνορθόδοξη παράδοση ὑπῆρξε τὸ....

ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς συναντήσεως καὶ τὸ Βυζάντιο τὴν διέδωσε μὲ εἰρηνικὸ τρόπο στοὺς γειτονικοὺς λαούς. Αὐτὴν τὴν ἱεραποστολικὴ δράση τῶν Βυζαντινῶν προγόνων μᾶς καταδεικνύουν καὶ μαρτυροῦν οἱ πολιτισμοὶ τῶν σημερινῶν λαῶν τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης. Ὁ Ρῶσος Πατριάρχης Ἀλέξιος παραδέχθηκε, ὅταν βρέθηκε τὸ 1992 στὴν Ἀθήνα, ὅτι ἡ Ρωσία εἶναι πνευματικὸ τέκνο τοῦ Ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ τοῦ Βυζαντίου. Ὁ Ρουμάνος Ἱστορικὸς καὶ πολιτικός του 20ου αἰῶνος Νικολάϊ Γιόργκα χαρακτήρισε τὴν Μολδοβλαχία μετὰ τὴν Ἅλωση ὡς "τὸ Βυζάντιο μετὰ τὸ Βυζάντιο". Καὶ τὸ κυριλλικὸ ἑλληνογενὲς ἀλφάβητο ποὺ χρησιμοποιοῦν πολλοὶ σλαβικοὶ λαοὶ ἀποτελεῖ ἔμπρακτη ἐπιβεβαίωση τῆς ἀκτινοβολίας τοῦ Βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ. Αὐτόν, λοιπόν, τὸν πολιτισμὸ πρέπει νὰ διδάσκουμε καὶ νὰ διδασκόμαστε ἐμεῖς οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες.

2) Πρέπει νὰ θυμόμαστε τὴν Ἅλωση, διότι μέσα ἀπὸ τὶς διηγήσεις τῶν ἱστορικῶν της ἐποχῆς ξετυλίγεται ἡ Ἑλληνικὴ Διάρκεια, ἡ διαχρονικὴ πορεία τῶν ἀξιῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ συγκλονιστικὴ ὁμιλία τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στὶς 28 Μαΐου πρὶν ἀπὸ τὴν τελικὴ ἐπίθεση τῶν Ὀθωμανῶν μᾶς διδάσκει γιατί ἀγωνιζόμαστε: Γιὰ τὴν Πίστη, γιὰ τὴν Πατρίδα, γιὰ τοὺς συγγενεῖς μας. Προσθέτει καὶ τὸν βασιλέα, διότι ἐκεῖνο ἦταν τὸ πολίτευμα τῆς ἐποχῆς. Ὅμως τὸ τρίπτυχο Πίστη, Πατρίδα, συγγενεῖς, ποὺ ἀναφέρει ὁ τελευταῖος Αὐτοκράτορας, μᾶς συνδέει μὲ τὸν ὅρκο τῶν ἀρχαίων Ἀθηναίων ἐφήβων καὶ μὲ τὸν παιάνα τῶν Σαλαμινομάχων, τὸ "Ὄτε παῖδες Ἑλλήνων" καὶ φθάνει αὐτὴ ἡ Ἑλληνικὴ Διάρκεια μέχρι τὴν προκήρυξη τοῦ Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντη, ποὺ ἔγραφε τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1821 "Μάχου ὑπὲρ Πίστεως καὶ Πατρίδος", καὶ μέχρι τὰ λόγια του Κολοκοτρώνη πρὸς τοὺς μαθητᾶς τοῦ πρώτου Γυμνασίου τῆς Ἐλεύθερης πλέον Ἀθήνας: "Ὅταν πιάσαμε τ' ἅρματα εἴπαμε πρῶτα ὑπὲρ Πίστεως καὶ ὕστερα ὑπὲρ Πατρίδος". Αὐτὲς εἶναι οἱ διαχρονικὲς ἀξίες τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Αὐτὸς ὁ ἠθικὸς δεσμὸς ἑνώνει τὸν Παλαιολόγο μὲ τοὺς Σαλαμινομάχους καὶ μὲ τὸν Κολοκοτρώνη καὶ μὲ τὸ 1940. Μαχόμεθα γιὰ τὴν Πίστη, τὴν Πατρίδα, τὴν Οἰκογένεια ὅσο κι ἂν κάποιοι μᾶς χαρακτηρίζουν ....ἀναχρονιστικούς. Τιμώντας τὴν μνήμη τῶν προδρόμων καὶ τῶν μαρτύρων τῆς Ἑλληνικῆς Διάρκειας ἐμεῖς γι' αὐτὰ θὰ συνεχίζουμε νὰ ἀγωνιζόμαστε!

3) Θυμώμαστε τὰ γεγονότα τῆς ἐποχῆς πρὶν καὶ γύρω ἀπὸ τὴν ἅλωση, διότι μᾶς διδάσκουν τὴν πολύτιμη συμβολὴ τῆς Ὀρθοδόξου ἐκκλησίας μας στὴν ἐπιβίωση τοῦ Γένους μας. Λίγες δεκαετίες πρὸ τῆς ἁλώσεως εἴχαμε μία ἔντονη καὶ αὐταρχικὴ παρέμβασή της τότε Πολιτείας πρὸς τὴν ἐκκλησία. Ἡ αὐτοκρατορικὴ ἐξουσία πίστεψε -φεῦ!- ὅτι ἂν ὑπογράψουμε τὴν ὑποταγὴ τῆς Ὀρθοδοξίας στὸν Πάπα, θὰ ἔχουμε μεγάλη βοήθεια ἀπὸ τὴν Δύση κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν. Τὸ 1438-39 στὴν Φερράρα καὶ στὴν Φλωρεντία σύρθηκαν μὲ πιέσεις καὶ ἐξευτελισμοὺς οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ἡγέτες στὴν ὑπογραφὴ τῆς ψευδοενώσεως τῶν ἐκκλησιῶν. Ὁ Μάρκος ὁ Εὐγενικός, Ἐπίσκοπος Ἐφέσου, ἀρνήθηκε νὰ ὑπογράψει καὶ ἔσωσε τὴν τιμὴ τῆς ἐκκλησίας. Προσέξτε: Δὲν ἀρνήθηκε νὰ συζητήσει, διότι ἡ Ὀρθοδοξία δὲν ἀρνεῖται τὸν διάλογο. Ἀρνεῖται τὴν ὑποταγή. Καὶ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ὑπέγραψαν μία μεγάλη μορφὴ ἀπέσυρε τὴν ὑπογραφὴ τῆς μόλις ἐπέστεψε στὴν Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται γιὰ τὸν Γεώργιο Σχολάριο, τὸν μετέπειτα Γεννάδιο, πρῶτο Πατριάρχη μετὰ τὴν Ἅλωση.

Ὁ λαὸς ἀκολούθησε τὸν Μάρκο καὶ τὸν Σχολάριο. Οἱ ἀνθενωτικοὶ εἶχαν δίκαιο, διότι παρὰ τὴν ὑπογραφὴ τῆς ψευδοενώσεως τὰ καράβια τοῦ Πάπα δὲν φάνηκαν ποτὲ στὴν μαχόμενη Βασιλεύουσα. Ὁ Βρετανὸς ἱστορικὸς Στῆβεν Ράνσιμαν στὸ περισπούδαστο ἔργο του "Ἡ Μεγάλη ἐκκλησία ἐν Αἰχμαλωσία" δικαιώνει τοὺς ἀνθενωτικοὺς λέγοντας ὅτι διασωσαν τὴν ἑνότητα τῆς ἐκκλησίας καὶ μόνον ἔτσι ἐπεβίωσε ὁ Ἑλληνισμός. Καὶ στὸ ἄλλο σπουδαῖο ἔργο του, τὴν "Ἄλωση τῆς Κωνσταντινουπόλως" διαψεύδει ὅλους τους ἐπικριτὲς τῆς ἐκκλησίας καὶ τοῦ μοναχισμοῦ τονίζοντας ὅτι στὰ θαλάσσια τείχη τῆς Βασιλεύουσας ἕναν ἀπὸ τοὺς πύργους τὸν ὑπεράσπιζαν Ἕλληνες μοναχοί.

4) Θυμόμαστε τὴν Ἅλωση, διότι ἡ ἱστορία μᾶς διδάσκει ὅτι ὅταν οἱ λίγοι ἀποφασίσουν νὰ ἀντισταθοῦν κατὰ τῶν πολλῶν, μπορεῖ νὰ ἡττηθοῦν πρόσκαιρα, ἀλλὰ τελικὰ σὲ βάθος χρόνου κερδίζουν. Ἡ ἀντίσταση στὰ τείχη τῆς Βασιλεύουσας τῶν 5000 χιλιάδων Ἑλλήνων καὶ τῶν 2000 ξένων συμμάχων τοὺς ἔμεινε στὶς ψυχὲς τῶν ὑποδούλων ὡς τίτλος τιμῆς καὶ δέσμευση γιὰ νέους ἀγῶνες. Ἡ θυσία τοῦ Κωνσταντίνου Παλιολόγου στὴ πύλη τοῦ Ρωμανοῦ ἔθεσε τὶς βάσεις γιὰ τὸ 1821. Τὰ δεκάδες κινήματα τῶν ὑποδούλων ἐτράφησαν ἀπὸ τοὺς θρύλους τοῦ Μαρμαρωμένου Βασιλιᾶ καὶ τῆς Κόκκινης Μηλιᾶς. Ἂν εἶχαν παραδοθεῖ τὴν 29η Μαΐου 1453, δὲν θὰ ὑπῆρχε ἀντίσταση καὶ ἐθνεγερσία. Ἡ συνθηκολόγηση θὰ ἦταν ἀνεξήτηλη ντροπή. Ἐνῶ ἡ ἠρωϊκὴ ἄμυνα γέννησε τὴν ὑπομονή, τὴν ἐλπίδα, τὴν προσδοκία. Αὐτὴ τὴν ἐλπίδα ἐκφράζει καὶ ὁ Ποντιακὸς θρῆνος:

"...Ἡ Ρωμανία περασεν, Ἡ Ρωμανία πόρθεν,

Ἡ Ρωμανία κι ἂν περασεν ἀνθεῖ καὶ φέρει κι ἄλλο..."

Ἄλλωστε καὶ ὁ Θ. Κολοκοτρώνης ἔλεγε πρὸς τοὺς ξένους συνομιλητές του: "Ὁ βασιλεὺς μᾶς συνθήκην δὲν ἔκαμε, ἡ φρουρὰ τοῦ πολεμᾶ ἀκόμη καὶ τὸ φρούριο τοῦ ἀντιστέκονται". Καὶ ἐξηγοῦσε ὅτι ἀναφερόταν στὸν Κωνσταντῖνο Παλαιολόγο, στοὺς κλεφταρματολούς, στὸ Σούλι καὶ στὴν Μάνη. Οἱ πεσόντες κατὰ τὴν ἅλωση μᾶς δόρησαν τὸ δικαίωμα στὴν Μεγάλη ἰδέα. Καὶ χωρὶς Μεγάλες ἰδέες τὰ ἔθνη δὲν πᾶνε μπροστά.

5) Ἡ ἀντίσταση τῶν τελευταίων μαχητὼν τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τὸ "πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἠμῶν" ἐμπνέει ἔκτοτε τὸ ΟΧΙ τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Τὸ 1940 κατὰ τοῦ Μουσολίνι, τὸ 1941 κατὰ τοῦ Χίτλερ, τὸ 1955 στὴν Κύπρο κατὰ τῆς ἀποικιοκρατίας καὶ τοῦ ἀφελληνισμοῦ. Σήμερα ὀφείλουμε νὰ συνεχίζουμε νὰ ἀντιστεκόμαστε μὲ κάθε τρόπο. Οἱ σημερινὲς ἁλώσεις εἶναι μικρὲς καὶ καθημερινές. Ἄρα ὕπουλες καὶ ἐξίσου ἐπικίνδυνες. Ἡ ὑπονόμευση τῆς γλώσσας μας, ἡ ἄγνοια τῆς ἱστορίας μας, ἡ ξενομανία, οἱ συκοφαντίες κατὰ τῆς Ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεώς μας, οἱ ὑποχωρήσεις ἀπέναντι σὲ Τούρκους, Σκοπιανοὺς καὶ Ἀλβανούς, ὅλα αὐτὰ καὶ πολλὰ ἄλλα ἀποτελοῦν μικρὲς ἁλώσεις ποὺ ἀπαιτοῦν γνώση, ἀντίσταση καὶ μαχητικότητα. Δὲν ἀρνούμαστε τὴν ἐπικοινωνία καὶ τὴν συνεργασία μὲ ἄλλους λαοὺς καὶ πολιτισμούς. Ὁ Ἑλληνισμὸς ποτὲ δὲ κλείστηκε στὸ καβούκι του. Θὰ ἀρνηθοῦμε ὅμως τὴν ἀφομοίωση, τὴν ἀλλοτρίωση, τὶς γκρίζες ζῶνες στὰ ἐδάφη μας, στὰ πελάγη μας, στὴν Ταυτότητά μας καὶ στὶς ταυτότητές μας. Θὰ ἀγωνισθοῦμε μὲ ὄπλα πρωτίστως πνευματικὰ καὶ ἠθικά. Καὶ θὰ διδασκόμαστε ἀπὸ τὴν Παράδοση καὶ τὸ βίωμα τῆς ἐκκλησίας μας. Ἡ Ἅλωση καὶ οἱ μετέπειτα ἐξελήξεις μᾶς διδάσκουν ὅτι τελικὰ ἐπιβιώσαμε μέχρι σήμερα χάρις στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας. Διότι ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση εἶναι Σταυροαναστάσιμη. Μᾶς θυμίζει ὅτι μετὰ τὴν κάθε Σταύρωση τοῦ Γένους ἀκολουθεῖ ἡ Ἀνάσταση. Ἀρκεῖ νὰ τὸ πιστέψουμε!