Δυο κείμενα από τα Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας που διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων (Σ.Ε.Κ.Φ- Ο.Ε.Λ.Μ.ΕΚ.): το «Προλογικό Σημείωμα» του επιμελητή του τόμου, κ. Γιώργου Κ. Μύαρη και το κείμενο «Εκδοτικά Προβλήματα του Σολωμικού Έργου» του κ. Στυλιανού Αλεξίου.
Προλογικό σημείωμα του επιμελητή της έκδοσης Γιώργου Κ. Μύαρη
Είναι απλώς επετειακό το ενδιαφέρον για τον Διονύσιο Σολωμό; Το ερώτημα ίσως ξαφνιάζει, δεν είναι όμως περιττό. H διαμόρφωση και η λειτουργία των έργων του ποιητή, τα λυρικά και τα σατιρικά του ποιήματα δίπλα στις επικές συνθέσεις, το δράμα της προσωπικής ζωής και της άφταστης ποιητικής τελειότητας, η ανεκτίμητη συμβολή του στη λύση του γλωσσικού ελληνικού ζητήματος, οι επιδράσεις της σύγχρονής του ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, αισθητικής και φιλοσοφίας στο εν τέλει αινιγματικό έργο του, παραμένουν ανεξάντλητα ως θέματα των σολωμικών σπουδών στην Ελλάδα, στην Κύπρο και στον υπόλοιπο κόσμο. Η επέτειος των 150 χρόνων από τον θάνατο του ποιητή αποτέλεσε αφορμή για νέες απόπειρες ερευνών, προσεγγίσεων, αναψηλαφήσεων. Φυσικά η έρευνα δεν μπορεί να περιοριστεί στο στενό πλαίσιο μιας επετείου. Οι απόλυτες βεβαιότητες κι εδώ αδικούν. Ωστόσο για την Κύπρο χρειάζεται να γίνει ιδιαίτερος λόγος. Η ευμενής απήχηση ήδη από τον 19ο αιώνα της σολωμικής ποίησης στους έλληνες κύπριους λογοτέχνες και κριτικούς είναι διαπιστωμένο γεγονός. Ενδεικτικά αναφέρονται εδώ οι Επαμεινώνδας Φραγκούδης, Βασίλης Μιχαηλίδης, Περσεφόνη Παπαδοπούλου, Αντώνης Ιντιάνος, Ανδρέας Χριστοφίδης, Θεοδόσης Νικολάου, Κώστας Βασιλείου, Κυριάκος Χαραλαμπίδης. Μεταξύ πολλών άλλων δημοσιευμάτων και εκδηλώσεων, είναι υποχρέωσή μας να μνημονεύσουμε:
∙ Την πλήρη έμμετρη μετάφραση και έκδοση του Ύμνου εις την ελευθερίαν που πραγματοποίησε ο γαλλοκύπριος Γουσταύος Λαφφών στο Παρίσι το 1880
∙ τις εμφανείς επιρροές στην ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη και τόσων άλλων δημιουργών της Κύπρου ώς τις μέρες μας
∙ την αξιόλογη και πολυσήμαντη εκδήλωση του Ε.Π.Ο.Κ. το 1952 (στις συνθήκες της αγγλοκρατίας «Σολωμική Εορτή», που σώζεται και σε ανάτυπο)
∙ τις ανατυπώσεις του Ύμνου εις την ελευθερίαν (Ε.Π.Ο.Κ. 1971 και εκδόσεις Αιγαίον 2008) και την επιλογή ποιημάτων (επιμ. Ν. Ορφανίδης, Υ.Π.Π. 1998)
∙ τον συλλογικό τόμο Μνήμη Διονυσίου Σολωμού, εκατόν πενήντα χρόνια από την κοίμησή του (επιμ. Γ. Μύαρης με συνεργασία Ν. Ορφανίδη, εκδόσεις Ακτή, 2007)
∙ την έκδοση του Σ.Ε.Κ.Φ. Χρονολόγιο Διονύσιου Σολωμού (κείμενο του Λ. Ζαφειρίου: 2007, 2008)
∙ τις πολλές και σημαντικές ως προς το περιεχόμενο εκδηλώσεις (λ.χ. το Παγκύπριο Λογοτεχνικό Συμπόσιο «Διονύσιος Σολωμός 200 χρόνια», Οκτώβριος 1998, από την Εταιρεία Λογοτεχνών Πάφου
∙ την ημερίδα του Πνευματικού Ομίλου Λεμεσού το 2007 και το διήμερο εκπαιδευτικό «Σεμινάριο για τον Διονύσιο Σολωμό», του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου τον Απρίλη του 2008).
Στην κατεύθυνση της γνήσιας, αυθεντικής και πριν απ’ όλα ερωτικής συνομιλίας με τον ποιητή και το έργο του κινήθηκε και η Ημερίδα του Συνδέσμου Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων-Ο.Ε.Λ.Μ.Ε.Κ. «Διονύσιος Σολωμός (150 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή)».
Η Ημερίδα τέθηκε υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Ελλάδας στην Κύπρο και διοργανώθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2007, στην αίθουσα «Καστελιώτισσα» της Λευκωσίας από τον Σύνδεσμο Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων (Σ.Ε.Κ.Φ.-Ο.Ε.Λ.Μ.Ε.Κ.) και την Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου (E.Λ.Κ.), με τη στήριξη των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών της Κυπριακής Δημοκρατίας, της Ο.Ε.Λ.Μ.Ε.Κ. και του Σ.Τ.Ε.Λ.Μ.Ε.Κ. Την Οργανωτική Επιτροπή της ημερίδας απετέλεσαν οι Γεωργία Κούμα, Γιώργος Μύαρης και Άννα Παπανδρέου-Γάβρη, πρόεδρος και μέλη, αντιστοίχως, Κ.Δ.Σ. του Σ.Ε.Κ.Φ. –Ο.Ε.Λ.Μ.Ε.Κ., ο Αιμίλιος Σολωμού, μέλος του Δ.Σ. της Ε.Λ.Κ., και η Εύη Ρίζου, εκπρόσωπος του Γραφείου Τύπου της Πρεσβείας της Ελλάδας. Μετά την έναρξη της ημερίδας και τους χαιρετισμούς των επισήμων και των οργανωτικών φορέων, στο καλλιτεχνικό μέρος του προγράμματος η ηθοποιός Δέσποινα Μπεμπεδέλη απέδωσε με συγκλονιστικό τρόπο αποσπάσματα από τη Γυναίκα της Ζάκυθος, τον Κρητικό και τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και συνέβαλε στην ποιοτική πρόσληψη του σολωμικού έργου από τους συμμετέχοντες φίλους του λόγου και της τέχνης. Στη συνέχεια ακολούθησε το επιστημονικό μέρος με τους εξέχοντες προσκαλεσμένους μελετητές του έργου του Διονύσιου Σολωμού, πανεπιστημιακούς ερευνητές και κριτικούς της λογοτεχνίας. Για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή τους απουσίασαν οι Στυλιανός Αλεξίου, ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, και Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, κριτικός λογοτεχνίας. Οι εισηγήσεις τους αναγνώστηκαν από τους οργανωτές. Παρουσίασαν τα θέματα των εισηγήσεών τους οι Γιάννης Δάλλας, ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ερατοσθένης Καψωμένος, επισκέπτης καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου, Κατερίνα Τικτοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια Α.Π.Θ., Μαρίνα Ροδοσθένους, ειδική επιστήμονας Πανεπιστημίου Κύπρου, Δημήτρης Αρβανιτάκης, ιστορικός- Μουσείο Μπενάκη, Λεύκιος Ζαφειρίου, φιλόλογος.
Ο παρών τόμος περιέχει τις εισηγήσεις που παρουσιάσθηκαν στις εργασίες της Επιστημονικής Ημερίδας «Διονύσιος Σολωμός (150 χρόνια από τον θάνατό του)» και των οποίων συνοπτικά αποδίδεται ακολούθως το περιεχόμενο. Στο πλαίσιο της εισήγησής του ο Στυλιανός Αλεξίου αντιτίθεται σε παρανοήσεις σολωμιστών, βασιζόμενος, αφενός, στην τεκμηριωμένη θέση ότι την ποιητική τέχνη του Διονυσίου Σολωμού διαπερνά η επιδίωξη του «σύντομου και υψηλού». Αφετέρου, απομακρύνεται από προβληματικές αναγνώσεις (την παλαιότερη του Πολυλά, των πρόσφατων «αναλυτικών εκδόσεων» κ.ά)∙ βασίζεται στην πανομοιότυπη έκδοση των Αυτόγραφων Έργων από τον Λίνο Πολίτη, στο νοηματικό περιεχόμενο, στα ιταλικά σχεδιάσματα και σημειώσεις του ποιητή και συγκροτεί τις δικές του εκδόσεις (του 1994 και του 2007), ενώ παρακολουθεί στα εισαγωγικά σημειώματα τη λογοτεχνική εξέλιξη του ποιητή και την τύχη του έργου του στην ευρύτερη πνευματική ζωή του ελληνισμού.
Ο Γιάννης Δάλλας ερευνά στοχαστικά το «μέγα ερείπιον» της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τον δημιουργό Διονύσιο Σολωμό. Σύμφωνα με την προσέγγισή του, συνταιριάζονται σταδιακά ευγενισμός, ιδανισμός, πατριωτικός διαφωτισμός, μεταφυσική εκζήτηση, φιλολογικός σατανισμός και συντείνουν στη διαμόρφωση της ποιητικής του τέχνης. Σχολιάζει το ειδικό βάρος που έχουν το βίωμα (ως αφετηρία), η θεωρία (ως πεδίο επεξεργασίας) και η καθημερινότητα (ως καταλύτης) στη διαμόρφωση του ώριμου σολωμικού ποιητικού μάγματος. Ένα μάγμα, που, μέσω της ελλειπτικής Γυναίκας της Ζάκυθος, αυτού του ολοκληρώματος συλλογικού βιώματος και τέχνης, σαφώς εκτινάσσεται προδρομικά ίσαμε τις παρυφές της «καθαρής ποίησης».
Ο Ερατοσθένης Καψωμένος, ως επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος Διονύσιος Σολωμός. Ο βίος, το έργο, η ποιητική του, πληροφορεί για τον επιτυχή συνδυασμό πληροφορικής και φιλολογίας και το παραχθέν Cd-Rom, που περιέχει το σύνολο του ελληνόγλωσσου έργου του ποιητή. Εκτιμά ότι αυτό επιτρέπει την ανάδειξη του δυναμικού και πρωτοποριακού χαρακτήρα της ποιητικής τέχνης του Σολωμού, όπως επίσης και την «εικονική» ενεργητική συμμετοχή του χρήστη στην πρακτική του ποιητή. Σ’ αυτό, ειδικότερα διερευνάται η συνάρτηση ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την κοσμοθεωρία του ποιητή στα χειρόγραφα και τις φιλοσοφικές συνθέσεις (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Κρητικός και Πόρφυρας), στα θεματικά επεισόδια και τις τραγικές συγκρούσεις που ενυπάρχουν στα έργα. Αποδεδειγμένα ο Σολωμός οικοδομεί τη νεοελληνική αντίληψη του τραγικού σε αντιπαράθεση με το σιλλερικό ιδεαλιστικό πρότυπο∙ συγχρόνως στο συνθεσιακό και σημασιακό επίπεδο το έργο του συγγενεύει περισσότερο με τον μοντερνισμό του εικοστού αιώνα.
Ενταγμένη στο ευρύτερο πλαίσιο της ιταλικής επιρροής και της ιταλόγλωσσης λογοτεχνικής παραγωγής των Επτανησίων η διερεύνηση που επιχειρεί μέσα από την εισήγησή της η Κατερίνα Τικτοπούλου, αποτελεί χαρτογράφηση και ανάδειξη της σημασίας που έχει για το πρόσωπο και το έργο του ποιητή η ιταλογλωσσία του. Συνολικά 129 ιταλόγλωσσα κείμενα, πεζά και ποιητικά, πλαισιώνουν το ποιοτικά ανώτερο ελληνόγλωσσο έργο του Διον. Σολωμού, ιδίως στην έναρξη και τη λήξη της ποιητικής διαδρομής του ποιητή. Η παράλληλη και συναρτημένη ανάγνωση το ιταλόγλωσσου και του ελληνόγλωσσου έργου επιβεβαιώνουν ότι, μέσα και από την ιταλική γλώσσα, παιδεία, δημιουργία του, ο Σολωμός συνειδητά επεξεργάστηκε όλα όσα τον ανέδειξαν σε Έλληνα ποιητή με ευρωπαϊκό ορίζοντα.
Σημείο εκκίνησης για τη Μαρίνα Ροδοσθένους είναι η διαπίστωση ότι δεν υπάρχει ρητή μαρτυρία για τη γνώση της ποιμενικής τραγικοκωμωδίας “Πανώρια” του Χορτάτση (τέλη 16ου αι.), όπως και για τα πλείστα έργα τη κρητικής λογοτεχνίας, από τον Διονύσιο Σολωμό∙ ο δημιουργός, ωστόσο, είχε υπόψη του την ποιμενική λογοτεχνική παράδοση, όπως απορρέει από τα γραπτά του. Στην εισήγηση συνεξετάζονται οι σχέσεις παραλληλίας σε θεματικό και εκφραστικό επίπεδο ανάμεσα στον Κρητικό του Σολωμού και την Πανώρια του Χορτάτση. Στοιχεία της καταγωγής, της εξωτερικής ομορφιάς, του χαρακτήρα και των συναισθηματικών αποχρώσεων της ηρωίδας, αλλά και των άλλων πλασμάτων της φύσης, εικόνες και μεταφορές για τη φύση και η έγνοια του ποιητή για τη δημιουργία «μεικτού είδους» επιτρέπουν τις συναναγνώσεις, όπως καταδεικνύεται και στο επίμετρο.
Ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου για την ανίχνευση του περιεχομένου της σολωμικής κριτικής αφορμάται από τη στάση του ίδιου του Διον. Σολωμού ως προς την αρχαιοελληνική, ευρωπαϊκή και νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση, ως προς τη δημοτική γλώσσα και τη διεκδίκηση της αυτόνομης δημιουργικής παρουσίας του καλλιτέχνη. Αντικρίζει τον θάνατο του Σολωμού ως ορόσημο, αφενός, για την άνθιση και κορύφωση της σολωμικής κριτικής λίγο μετά το μέσον του 19ου αιώνα κι, αφετέρου, για τη βαθμιαία παρακμή της, ιδίως στους κόλπους της επτανησιακής κριτικής (μετά την κατά φάσεις σύγκρουση των Πολυλά, Τρικούπη, Ψύλλα, Στάη με τον Σπ. Ζαμπέλιο, τους αδελφούς Σούτσου, τον Αλ. Ρίζο-Ραγκαβή). Έπονται οι μετασχηματισμοί της πιο σύνθετης κριτικής στο έργο του Σολωμού στον 20ο αι. (διαφορετικών ιδεολογικών αφετηριών στις περιπτώσεις των Κ. Παλαμά, Γ. Αποστολάκη, Κ. Βάρναλη, Κ.Θ. Δημαρά, Γ. Σεφέρη, Ζησ. Λορεντζάτου). Διαπιστώνει ότι μετά την καθοριστική παρέμβαση του Λ. Πολίτη, η σολωμική κριτική απαλλάσσεται από τις φορτίσεις του ιστορικού της χρόνου και καθίσταται αντικείμενο της επιστημονικής έρευνας.
Τον Δημήτρη Αρβανιτάκη απασχολεί το ότι το ζήτημα της διαμόρφωσης της εθνικής γλώσσας ως κομβικό στοιχείο του πολιτισμού, με αναλογίες και διαφορές, συμπίπτει χρονικά στην Ελλάδα και στην Ιταλία του αρχόμενου 19ου αιώνα. Εστιάζει, κατά πρώτο, την έρευνά του στην προσπάθεια ανάδειξης κειμενικών στοιχείων και στην περιγραφή του πνευματικού κλίματος εντός του οποίου ανατράφηκε ο Σολωμός στην Ιταλία. Στοχεύει έτσι να εντοπίσει τις θεωρητικές απόψεις οι οποίες διαμόρφωσαν το κλίμα αυτό και είναι διακριτές στον σολωμικό Διάλογο. Δοκιμάζει επιτυχώς να εμβαθύνει στο ζήτημα των ιταλικών πηγών του Διαλόγου και δέχεται ότι ο Σολωμός διαμόρφωσε μεγάλο μέρος της ποιητικής του στην Ιταλία και κυρίως την εικόνα του για τη γλώσσα και τον ρόλο του ποιητή. Ακολούθως διεξέρχεται συστηματικά την πρόσληψη των ιταλικών συζητήσεων από Έλληνες και μη, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το ελληνικό γλωσσικό ζήτημα και διατύπωσαν δημόσια την επιχειρηματολογία τους. Φωτίζει τις δυναμικές που εκκινούσαν από την «ιταλική πτυχή» του νεότερου ελληνισμού και αναπτύχθηκαν τόσο στο έργο του Σολωμού όσο και σε επεξεργασίες του Ούγο Φόσκολο, του Ανδρέα Μουστοξύδη, του Μάρκου Πιέρη, του Ανδρέα Κάλβου.
Η επί εικοσιένα χρόνια διαμονή των δύο ποιητών στον περιορισμένο γεωγραφικά και πληθυσμιακά χώρο της Κέρκυρας, πρωτεύουσας της Ιονίου Πολιτείας, απασχολεί τον Λεύκιο Ζαφειρίου. Ο ερευνητής διαπιστώνει ότι κατά την κερκυραϊκή περίοδο της ζωής των δύο ποιητών επισυνέβη η ενίσχυση ήδη διαμορφωμένων και η καλλιέργεια νέων διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων με πρόσωπα των οποίων ο κύκλος δράσης τέμνεται ξεχωριστά με πτυχές του βίου καθενός από τους ποιητές (Λόρδος Γκίλφορδ, Λόρδος Μπάιρον, I. Πετριτσόπουλος, Π. Βράιλας-Αρμένης). Ανάλογο πλέγμα επαφών αναδεικνύεται και σε ευρωπαϊκά περιβάλλοντα μέσα από ανιχνεύσεις και συγκεκριμένες αναφορές (Έλληνες της διασποράς, το γαλλικό περιοδικό Le Globe και φιλελληνικοί κύκλοι σε Γαλλία και Ελβετία). Απομένει στους ερευνητές να εντείνουν τις προσπάθειες προς την κατεύθυνση επανελέγχου προηγούμενων και ανεύρεσης νέων δεδομένων.
Στην τυπογραφική ενοποίηση των κειμένων μετά από συνεννόηση με τους εισηγητές έγιναν σεβαστές οι ορθογραφικές αρχές, οι αναφορές σε πρόσωπα και οι επιλογές παραπομπών στις εκδόσεις του σολωμικού έργου, όπως αυτές αποτυπώνονται στα κείμενά τους. Στον ανά χείρας τόμο των πρακτικών αποδίδεται το μεγαλύτερο μέρος των εργασιών της ημερίδας με τις εισηγήσεις, χωρίς όμως για λόγους τεχνικούς να περιλαμβάνονται οι προφορικές παρεμβάσεις πανεπιστημιακών και φιλολόγων στη συζήτηση. Οι εισηγήσεις της ημερίδας συνιστούν πολύτιμο επιμορφωτικό υλικό. Εκδίδονται από τον Σ.Ε.Κ.Φ.-Ο.Ε.Λ.Μ.Ε.Κ., με την στήριξη των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υ.Π.Π. της Κυπριακής Δημοκρατίας, στον παρόντα τόμο, για να μπορεί ο κάθε ενδιαφερόμενος να ανατρέξει στις γνώσεις και στις πληροφορίες που περιέχουν, ιδίως ο φιλόλογος να τις εμβολιάσει στη σχολική πράξη και διδασκαλία.
Από τις εισηγήσεις γίνεται αντιληπτό ότι η ημερίδα για το έργο του πιο συζητημένου νεοέλληνα λογοτέχνη δεν βάδισε απλώς σε σημεία πεπατημένα. Ερωτήματα προέκυψαν, προβληματισμοί κατατέθηκαν, απαντήσεις επιχειρήθηκαν. Η συνεισφορά του Σολωμού στον εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό απασχόλησε, όπως και ο μόχθος που αναδύεται μέσα από τα κείμενά του για την ανέφικτη τελειότητα προβλημάτισε. Η αγωνία των ερευνητών να ερμηνεύσουν τη σολωμική ταυτότητα μέσα στον ιόνιο χώρο και την πολιτισμική ιδιαιτερότητά του συναντάται με τη συνάρθρωση γλώσσας, ιστορίας και προσωπικού βιώματος∙ η ανασυγκρότηση του σολωμικού προσώπου με βάση τα ελληνικά ποιήματα και τα ιταλικά ανταμώνει και με τα σχεδιάσματα, τους στοχασμούς, τα χειρόγραφα. Ακόμη και το δυσεπίλητο εκδοτικό πρόβλημα ψηλαφούν οι εισηγητές της ημερίδας, χωρίς να επαναπαύονται στη βολή της θεωρίας περί «αποσπασματικότητας» του σολωμικού έργου. Αντιστέκονται σε μια απολιθωμένη εικόνα της σολωμικής, φιλολογικής κριτικής και προτείνουν νέα γόνιμα περάσματα, αξιοποιώντας αποτελεσματικά τα επιτεύγματα ακόμη και της πληροφορικής επιστήμης και της ψηφιακής τεχνολογίας, προς όφελος της φιλολογικής επιστήμης και του νεοελληνικού πολιτισμού στην Ελλάδα και την Κύπρο.
σαν περιβόλι ευώδησε και τ΄ άνθη του ήταν τ’ άστρα
Στυλιανός Αλεξίου, ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ
Με πολλή χαρά, έπειτα από σχετικό τηλεφώνημα του εκπροσώπου του Σ.Ε.Κ.Φ. κ. Γιώργου Μύαρη, δέχθηκα την πρόσκληση να μετάσχω στην «Ημερίδα για τον Διονύσιο Σολωμό», την οποία οργάνωσαν ο Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων και η Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου. Η σύμπτωση με τρεις άλλες εκδηλώσεις στην Κρήτη μ’ εμπόδισε να παρευρεθώ προσωπικά και να ξαναδώ την Κύπρο που τόσο αγάπησα, στην επίσκεψή μου προ ετών, όταν με τίμησε το Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Ευχαριστώ θερμά τον κ. Λεύκιο Ζαφειρίου που είχε την καλοσύνη να διαβάσει την ανακοίνωσή μου στην Ημερίδα. Θέλω επίσης να τον συγχαρώ, όπως και τον Σύνδεσμο Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων, για το λαμπρό «Χρονολόγιο Διονυσίου Σολωμού» που εξέδωσαν. Είναι μια πολύ μεγάλη προσφορά, χρησιμότατη στις σολωμικές σπουδές.
Από τον κ. Γ. Μύαρη πληροφορήθηκα ότι είναι γνωστή ήδη στην Κύπρο η νέα επαυξημένη σολωμική έκδοσή μου («Στιγμή», 2007). Είναι ιδιαίτερα ευχάριστο το ότι κερδίζουν έδαφος ορισμένες διαπιστώσεις δικές μου και άλλων γύρω από τον Σολωμό. Η ποιητική του δεν ήταν καθόλου το λεγόμενο «ρομαντικό απόσπασμα». Ήδη ο Ερατοσθένης Καψωμένος παρατήρησε ότι στις άφθονες σημειώσεις, αυτοσχόλια, και Στοχασμούς του ποιητή, πουθενά δεν γίνεται η παραμικρή νύξη της δήθεν «θεωρίας του αποσπάσματος» των Ευρωπαίων ρομαντικών. Δεν υπήρξε άλλωστε τέτοια «θεωρία». Στη νέα έκδοση δείχνω ότι οι σολωμιστές μας παρανόησαν απόψεις του Γερμανού ρομαντικού Σλέγκελ.
Είναι ολοφάνερο ότι για να κατανοηθεί ο Σολωμός πρέπει να προσέξουμε τι έλεγε ο ίδιος, όχι τι είπαν άλλοι, ή τι φαντάζονται ορισμένοι σολωμιστές. Η ποιητική του Σολωμού ήταν ρητώς η επιδίωξη του «σύντομου και υψηλού» κατά τη δική του έκφραση. Μ’ αυτή τη βασική κατεύθυνση οδηγήθηκε ο Σολωμός στις πράγματι «σύντομες και υψηλές» ενότητες των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», ενότητες πλήρεις και «λυρικές», όπως σωστά διέγνωσε ο Λίνος Πολίτης. Δεν ήταν αφηγηματικό ποίημα οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Με την ίδια ποιητική, της συντομίας, κατέληξε ο Σολωμός στους θαυμάσιους, περιεκτικούς, μεμονωμένους στίχους του, που ισοδυναμούν με ολόκληρα ποιήματα.
Μια άλλη παράμετρος των σύγχρονων σολωμικών ερευνών είναι η ανάγκη αναθεώρησης της έκδοσης Πολυλά. Δεν δικαιολογείται ύστερα από 150 χρόνια να είμαστε προσκολλημένοι στον Πολυλά. Ήδη ο αλησμόνητος Χρήστος Καρούζος, Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα, παρατήρησε ότι χάρη στην έκδοση των Αυτογράφων από τον Λίνο Πολίτη στα 1964, το σολωμικό έργο «φαίνεται τώρα σε μερικές περιπτώσεις λιγότερο αποσπασματικό και με περισσότερη συνοχή». Αλλά και ο ίδιος ο Λίνος Πολίτης είδε τελικά ότι ο Πολυλάς «με την κατανομή που κάνει σε διάφορα αποσπάσματα χώρισε πολλές φορές κομμάτια που ταιριάζουν μαζί». (Τα δυο παραθέματα δίνονται εδώ κατά λέξιν).
Εσφαλμένες αναγνώσεις του Πολυλά στα σολωμικά χειρόγραφα και επεμβάσεις του στη σολωμική στιχουργία διαπιστώθηκαν από τους Σπαταλά, Λίνο Πολίτη, Χατζηγιακουμή, Κεχαγιόγλου, Τσαντσάνογλου. Μεταφραστικά λάθη του Πολυλά από τα ιταλικά του Σολωμού στους Στοχασμούς διαπίστωσε ο Ιταλός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Padova, Massimo Peri.
Πρέπει βέβαια να αναγνωρισθεί ότι ο Πολυλάς έδωσε, στα Προλεγόμενά του (έστω με ορισμένες υπερβολές και αποκλίσεις από την αλήθεια) μια καλή ανάλυση της σκέψης και της τέχνης του Σολωμού. Είχε επί πλέον βαθύτερη αντίληψη του σολωμικού ύφους, και οι επιλογές του ανάμεσα σε διαφορετικές γραφές του ποιητή ήταν τις περισσότερες φορές επιτυχείς. Ωστόσο επεξεργάσθηκε και κυκλοφόρησε την έκδοσή του με μεγάλη ταχύτητα, και τα αποτελέσματα είναι άνισα. Η προχειρότητα φαίνεται και από την εσφαλμένη χρονολογία θανάτου του Σολωμού. Ο Πολυλάς στα Προλεγόμενα λέει ότι ο ποιητής πέθανε τον Νοέμβριο του 1857, ενώ στην πραγματικότητα είχε πεθάνει τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους.
Γενικότερα, με το παραμύθι των δήθεν χαμένων μεγάλων έργων του Σολωμού, με την κατάχρηση του όρου «απόσπασμα», με τα περιττά αποσιωπητικά, με τις αναμίξεις και συγκολλήσεις άσχετων στίχων, με τις πολλές άνισες παραλλαγές, με την αποσιώπηση ορισμένων λυρικών, και κυρίως της Γυναίκας της Ζάκυθος και της Τρίχας (των οποίων την αξία δεν αντιλήφθηκε), ο Πολυλάς αδίκησε το σολωμικό έργο.
Η έκδοση των λεγομένων Απάντων στα 1948 βασίστηκε στον Πολυλά και επαναλαμβάνει τα λάθη του. Τα Άπαντα ανατυπώνονται συχνά, αλλά δεν ενημερώνονται ούτε με τις νεώτερες διορθώσεις του ίδιου του Λίνου Πολίτη, του επιμελητή των Απάντων. Για να δικαιολογηθεί η παράλειψη, προβάλλονται τεχνικοί λόγοι, η έλλειψη κατάλληλων γραμματοσειρών. Αλλά πολλά είναι και τα ερμηνευτικά και γλωσσικά λάθη στο Λεξιλόγιο των Απάντων. Υπερβολικά πιστές στον Πολυλά έμειναν και οι λοιπές σολωμικές εκδόσεις (Δε Βιάζη, Μαρασλή, Σπαταλά, Τωμαδάκη, Σιγούρου, Παπανικολάου κ.α.) Ο Νικόλαος Τωμαδάκης πρόσφερε όμως μια καλή βιογραφία του Σολωμού.
Στις λεγόμενες «αναλυτικές εκδόσεις», τις τελευταίες δεκαετίες, ορισμένοι φιλόλογοι προσπάθησαν να ξεχωρίσουν τα «στάδια επεξεργασίας», δηλαδή τις διαδοχικές μορφές που έδινε στα γραπτά του ο Σολωμός. Η κατά το δυνατόν παρακολούθηση αυτή έχει ενδιαφέρον, αλλά πρέπει να γίνεται σε χωριστές εργασίες και με σαφήνεια. Οι «αναλυτικές» εκδόσεις των σολωμικών κειμένων, με την ανάμιξη ελληνικών και ιταλικών, και με τη διάσπαση σε «θεματικές μονάδες» και «στάδια επεξεργασίας» (που δηλώνονται με γράμματα του αλφαβήτου και αριθμούς) είναι δύσχρηστες. Πολύ συχνά, και κυρίως όταν τα σολωμικά κείμενα είναι γραμμένα σε χωριστά φύλλα χαρτιού, δεν μπορεί να διαπιστωθεί με βεβαιότητα τι έγραψε αρχικά ο ποιητής και τι αργότερα.
Άλλωστε, για να αναφέρω ένα μόνο παράδειγμα, στην αναλυτική έκδοση της Γυναίκας της Ζάκυθος, από την Ε. Τσαντσάνογλου, τα «στάδια», αντί να χωρίσουν, έχουν αναμιχθεί, ώστε να προκύπτουν και λογικές αντιφάσεις. Σωστά ο καθηγητής Δ. Δημηρούλης θεωρεί γενικώς, στο σολωμικό έργο, τον εντοπισμό των σταδίων «άκρως επισφαλή». Σωστά επίσης ο ίδιος απέφυγε την «αναλυτική μέθοδο» στην πρόσφατη δική του έκδοση Διονύσιος Σολωμός, Έργα, ποιήματα και πεζά («Μεταίχμιο», 2007).
Στη δικές μου εκδόσεις του 1994 και του 2007 ακολούθησα και εγώ διαφορετική μέθοδο από τους αναλυτικούς. Βασίστηκα στην πανομοιότυπη έκδοση των Αυτογράφων από τον Λίνο Πολίτη. Επικεντρώθηκα στο νοηματικό περιεχόμενο και στα ιταλικά σχεδιάσματα και τις σημειώσεις του Σολωμού που το διαφωτίζουν. Επιβεβαίωσα την άποψη του Λίνου Πολίτη ότι ο «Κρητικός» του Σολωμού είναι «ένα ποίημα αυτοτελές και πέρα ως πέρα ολοκληρωμένο». Με την έκδοσή μου δικαιώθηκε επίσης η γνώμη του Λίνου Πολίτη για τη Γυναίκα της Ζάκυθος: «δεν είναι άμορφο σχεδίασμα… αλλά έργο ολοκληρωμένο… με αρχιτεκτονική ενότητα». Έδειξα ακόμη ότι και ο «Διάλογος» είναι πλήρης. Δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι δήθεν χάθηκαν ένα ή δύο «τετράδια» του σολωμικού χειρογράφου.
Το κυριότερο: ο «Πόρφυρας» αποδείχθηκε ένα ποίημα τριαντατεσσάρων στίχων, «τελειωμένο» και «έτοιμο για δημοσίευση», όπως ρητώς έλεγε ο ίδιος ο Σολωμός, σύμφωνα με πληροφορία που δίνει ο Πολυλάς. Βασικό ρόλο στην κατανόηση και σωστή έκδοση του «Πόρφυρα» έπαιξε στην εργασία μου το σχετικό ιταλικό σχεδίασμα του Σολωμού, που ο Πολυλάς δεν το είχε καθόλου λάβει υπ’ όψη.
Στην έκδοσή μου απομακρύνθηκαν από τον «Πόρφυρα» ορισμένοι στίχοι, που όπως ομολογεί ο Πολυλάς, ο ίδιος τους πρόσθεσε στον «Πόρφυρα», με την ιδέα πως ανήκουν σ’ αυτόν. Είναι όμως φανερό ότι στίχοι που μιλούν για ήλιο, ρόδα και άνθη, είναι άσχετοι από τον «Πόρφυρα», στον οποίον τα συμφραζόμενα αφορούν στη θάλασσα του βραδιού. Τα παραπάνω, όπως και η επίσης άσχετη Κόλαση, απουσιάζουν από το ιταλικό σχεδίασμα του «Πόρφυρα». Προσθέτω εδώ ότι τον «Πόρφυρα», βάσει της έκδοσής μου, διαβάζει η κ. Λυδία Κονιόρδου στον δίσκο CD που συνοδεύει την έκδοση Δημηρούλη. Στην έκδοση αυτή, η παράθεση διαφορετικών εκδοχών έκδοσης του ίδιου ποιήματος, είναι πράγματι χρησιμότατη, καθώς επιτρέπει στον αναγνώστη να κρίνει και να επιλέξει.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι στη νέα έκδοσή μου, η ενιαία Εισαγωγή παρακολουθεί όλη τη λογοτεχνική εξέλιξη του ποιητή και δίνει ουσιώδη ιστορικά, φιλολογικά και βιβλιογραφικά στοιχεία. Συμπληρωματικώς παραπέμπω και σε πρόσφατο άρθρο μου «Διάγραμμα ποιητικής του σολωμικού έργου», που δημοσιεύθηκε στη «Νέα Εστία» (τεύχος 1796, Ιανουάριος 2007). Παρακολουθούνται επίσης στην έκδοσή μου οι τύχες του σολωμικού έργου, που παρά την απόρριψή του εκ μέρους των Φαναριωτών, αναγνωρίστηκε τελικά ως καθοριστικής σημασίας για τη σωστή διαμόρφωση της νεοελληνικής λογοτεχνικής γλώσσας, και γενικότερα για την πνευματική μας ζωή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου